R - ei urokråke i språket

Boken "R - ei urokråke i språket" av Arne Torp. Utgitt i 2007. 170 sider.

Selges for 190,- kroner

Porto: 69,- kroner (Postnord)

"Forfattaren fortel om lyden R, som eigentleg ikkje er éin lyd, men mange. Både rulle-r og skarre-r har sin plass i det norske språket, men forfattaren viser òg at r-en har fleire lydlege slektningar: Den tjukke l-en er til dømes veslebror til r-en og stamfar til retrofleksane, som samtidig også er avkom etter r-en. Forfattaren dreg også ut i Europa på jakt etter "ur-r-en" og fortel historia om korleis skarre-r-en har spreidd seg. Med litteraturliste og liste over faguttrykk."

- - - - - - - - -

R er den 18. bokstaven i det latinske alfabetet. Han svarer til rho, den 17. bokstaven i det greske alfabetet (Ρ, ρ).

P stammer fra det fønikiske alfabetet. Dens semittiske navn er resh, som betyr hode, og i den opprinnelige bildeskriften gjenga den et hode. Grekerne kalte den rho, romerne er.

Det matematiske tegn for rot, √, er egentlig en r, forkortelse for latin radix, 'rot'.

Runealfabetet har r som 5. rune i 1. ætt.

I norsk uttales den vanligvis med tungespissen som vibrerer eller slår mot området bak fortennene («rulle-r»), eller med drøvelen mot baktungen («skarre-r»).

Spansk og albansk skriver rr for en sterkt rullet r, mens r i disse språkene er en r som i 'gjøre'.

- - -- - - - -

Latinsk alfabet er det mest utbreidde alfabetet i verda. Det norske alfabetet er det latinske alfabetet med tillegg av vokalane Æ, Ø og Å.

Det latinske alfabetet var alfabetet til romarane. Det er det direkte opphavet til dei fleste europeiske språka sine alfabet (bortsett frå det kyrilliske).

Opphavet til det latinske alfabetet er eit vestgresk alfabet som vart innført i Roma og Latium, truleg gjennom etruskisk formidling på 600-talet fvt.

Etter kvart vart det delvis modifisert både i forma og lydverdien til fleire bokstavar. Eit døme er bokstaven F, som i gresk var teikn for lyden w (digamma Ϝ), men som saman med lyden fall bort i dei fleste greske dialektane.

Eit indisium på etruskisk innverknad, sidan dette språket ikkje kjende stemde plosivar, er at C (frå den greske bokstaven for lyden g) i eldre tid stod for både vanleg C (uttalt k og erstatning for det opphavlege K-teiknet, bevart berre i enkelte forkortingar) og G (til dømes den tradisjonelle forkortinga C. for namnet Gaius).

Det eldste latinske alfabetet var slik:

A B C D E F Z H I K L M N O P R S T V X

Etter kvart vart Z, som var overflødig for å skrive latin, teken ut av alfabetet, og G overtok den ledige plassen i bokstavrekkja. Bokstaven G (C med ein ekstra strek) er ein seinare romersk nyskaping kort etter 300 fvt. Bokstaven K vart brukt berre i nokre få ord, til dømes i kalendae, og kunne ofte erstattast med C. i Bokstavane I og V karakteriserte høvesvis både lydane i og j, u og v (forveksling var ikkje mogleg i latin). Dei to siste bokstavane, Y og Z, òg lånte frå gresk, vart sette til i slutten av republikktida og brukte særleg i dei stadig meir talrike greske lånorda.

Det latinske alfabetet kom då til å sjå slik ut i klassisk tid:

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z

Bokstaven W (opphavleg ein ligatur av to V-ar) representerer ei seinare oppfinning som vart teken i bruk i mellomalderen for å skrive germanske språk.

Det var først i renessansen at skiljet mellom I, U for å gje att vokalar og J, V for konsonantar vart etablert.